CÜMLE i. (Ar. cumle)

1. dilb. Bir eylem, düşünce ve duyguyu bir hüküm hâlinde anlatan ve içinde çekimli bir fiil veya sonuna cevher fiil getirilmiş bir isim bulunan kelime dizisi, tümce: Yanıma gel.” “Dün onunla çarşıda karşılaştık.” “Bugün hava çok soğuk.” “Siz öğrenci misiniz?” gibi: Kadın bir görüşte zevkimi okşamış, bir cümlesiyle merâkımı çekmişti (Refik H. Karay).Gönlümü olacak bir cümle tasarlıyordu (Mustafa Necati Sepetçioğlu).
2. Bir bütün meydana getirecek şekilde birbirine bağlı olan şeylerin tamâmı: Daha fazlası cümle-i asabiyyeyi kamçılar (Peyâmi Safâ).
3. mat. Belirli özellikteki büyüklüklerin oluşturduğu küme: “Tam sayılar cümlesi.”
4. zamir. Herkes, her şey: Birliğine cümle ikrâr eyledi (Süleyman Çelebi). Hâlime haldaş olup hem sırrıma sırdaş olan / Cümle dağıldı başımdan kalmadı haldaşlar (Niyâzî-i Mısrî). Cümlenin sağlığına duâcıyım (Cahit Sıtkı Tarancı).
5. sıf. Bütün, hep [Son iki anlamda vurgu birinci hece üzerindedir]: Bir kez Allah dese aşk ile lisan / Dökülür cümle güneh misl-i hazan (Süleyman Çelebi). Ali’dir cümle dillerde söylenen (Pir Sultan Abdal). Her birimizde bütün geçmişi ve geleceği bilen, cümle hakîkatleri elinde tutan diğer bir benlik var (Safiye Erol).

* Cümle âlem: Herkes, bütün insanlar: Cümle âlem güzel olsa / Gönül senden ayrılır mı (Gevherî – Ö.T.S.). Cümle âlem içinde / Yârimin sesi güzel (Mâni – Ö.T.S.).

Cümle bilgisi: Söz dizimi, sentaks.

Cümle kapısı: Büyük binâlarda ana giriş kapısı: Odanın taşlığa bakan penceresinden cümle kapısı görüldüğü halde gene de o kapıdan uzun müddet ayrılmazdı (Samiha Ayverdi).

Cümlesi: Hepsi, tamâmı: Sende tattım yemişlerin cümlesini (Cahit Sıtkı Tarancı).

Cümlesinden: Bahsedilen bütünün içinden bir kısmını veya bir tânesini anlatmak için kullanılır, … arasından bir tânesi, … içinden bir tânesi: “Tuğla binânın aslî unsurları cümlesindendir.” “Bu husus Hakk’ın sırları cümlesindendir.” “Kollar vücûdun âzâsı cümlesindendir.” Ortaköy İskelesi’nde birleşmek de kararları cümlesindendi (Ahmed Midhat Efendi).

Cümle-i asliyye: Ana cümle.

Cümle-i basîte: Basit cümle.

Cümle-i emriyye: Emir cümlesi.

Cümle-i fiiliyye: Fiil cümlesi.

Cümle-i ismiyye: İsim cümlesi.

Cümle-i istifhâmiyye: Soru cümlesi.

Cümle-i menfiyye: Olumsuz cümle.

Cümle-i mürekkebe: Birleşik cümle.

Cümle-i mu’terize: Bir cümlede anlamı açıklayıcı durumda olup iki virgül, iki çizgi veya parantez arasına yerleştirilmiş cümle veya cümlecik, ara cümle.